Besni yerleşim alanının darlığı nedeniyle el sanatlarında önemli bir gelişme göstermiştir. Başta dokumacılık olmak üzere bir çok alanda çevre illeri geride bırakmıştır.
Geçmiş zaman olur ki, hayali cihan değer derler ya işte öyle...
Bizde şirin ilçemizde unutulmaya yüz tutan meslekleri bu mesleklerin erbaplarının ağzından size hatırlatmak istedik. Bu yazı dizimizde herkes kendisinden birşeyler bulacak, kah allefçilerle yaşamış olduğunuz bir mendil içerisinde eve mostra (numune) götürdüğünüz zahrelik buğdayı, kah halil Cilanın sinemasında “makinist ortala” dediğinizi duyacaksınız.
Bir Besni vardı,
Şerbetçiler güneşe şerbet satardı,
Körüklenen sıcaklarla.
Köşger pazarında yalın ayak
Bir uyuşukluk içerdik anlaması o kadar güç,
Kösele, meşin kokusu yudumlayarak...
Köşgerliği Yimeni dikme sanatı olsada, ayakkabıcılktan pek ayıramadık. Çünkü bu iki meslek birbirine çok benzemekte. Köşgerlikte Yemeni’nin (Ayakkabı) tersten dikildiğini, ters dikilen Yimeninin desken denilen; Yemeniyi çevirmekte kullanıla deynekle (sopa) çevrildiğini öğrendik. Kunduracılıkta ise ayakkabı yapılırken çivi kullanıldığını ve ayakkabıların sipariş üzerine yapıldığını gördük.
Araştırmalarımız neticesinde Aşağı Şehirde bu işle meşgul olan 100 civarında esnafın olduğunu ve bu esnafın Köşger Pazarı denilen; Çarşı camisinin altında Arese’nin yakınında bir yerde bulunduğunu tespit ettik. Ayrıca bu mesleğin. Aşağı Şehirde mensubu en fazla olan sanat dalı olduğunu gördük
Bu pazarın Özelleği ise dükkanların birbirine bitişik olmakla birlikte, tahtalarla birbirinden ayrıldığını tavanının toprak ve sadece arka duvarının tek ve bütün örmeduvar olduğunu tespit ettik.
Buraya kadar Köşgerliği açıklarken, Aşağı Şehirdeki yerini, şeklini ve yapısını izah ettik. Şimdi ise Köşger Pazarının kimler olduğunu Pazarın girişinden başlayarak hatırlayalım;
Pazarın girişinde Yağup usta, Sağ başta Osman ağa, onun yanın Kara Vakkasın oğlu Hasan ağa, Pinecinin oğlu Temir çavuş, Abidin Baba, Kel beğin oğlu Haceli (Tatar), Cin Alinin oğlu Mahmut ve Arif Ercan, Paşalının oğlu Ali Usta, Şeker Mamet, Baltalar Vakkas ve Kardeşleri (Dışlan Hacıahmetler), İsmailin oğlu Ali usta (Ali Narin-Kunduracı), Köşger Güloğlan (Memet Çevik), Çollov (Karadayı), Hacıonbaşı (Havutlu, Kahraman ağanın oğlu Ali usta (Kunduracı), Gani usta, Köşger Bayram, Haci Saraçoğlu, Paşalı ammi, Mahmut’un oğlu Haci, Nuru usta, Ağgül usta, Hüseyin Tutuş, Dizigırıh Ahmet Usta, Serin Hacı Hüseyin, Mamet Havutlu, Cırıt (Mustafa Cırıt), Abuzer Öğütveren, Gağhoğlan Mamet, Uçar usta, Möhü usta, Fahri usta, Hulletin oğlu Mamet, Mahmut Çavuş (Korkmaz), Oğlum Mahmut’un oğlu Muhtat (Özpak), Cin Ali’nin oğlu Ahmet, Malağın yiğeni Hacı Hasan usta, Reşit’in oğlu Ahmet, Azizinoğlu Ahmet, Ahmet ve Hakkı Bilgiç kardeşler (Sayacı; Ayakkabının derisini dikme sanatı), Rahmi Usta, Güççüğün oğlu Emin, Yahyanın oğlu Şerif, Lokur Seydi (Uncu), Ağanın oğlu Mustafa, Kevolun Hüseyin, Ali hocanın oğlu Ahmet (Kunduracı), Gareroğlu Haci (Kunduracı), Terzi Süloon oğlu Mustafa, Meleğin gızının oğlu Ahmet, Keleşin oğlu Hilmi Korkmaz, Müftünün oğlu Karaoğlan, Gareroğlu Abdullah ve Kazım Korkmaz, Nariçinin oğlu Duran usta, Mamet yağcı.
Ballı’nın oğlu Mehmet usta, Osman ağa kara, Döğünnü Haci’nin oğlu Turan, Köşger Haci Kuş, Gak oğlan Mehmet Uçar, Ali Uçar, İbrahim’in oğlu ergi köşger Mehmet Usta, Peleşli Haciali hocanın oğlu Süleyman, İmamın oğlu Haci Kılıçaslan, Çatal Betir’in oğlu Şıho, Gara Mayıs’ın oğlu Mehmet, Kunduracı Mehmet Erdonat, Hasan Buldum, Bektaş Bey, Köşger Mustafa Uçar, Cin Ali’nin oğlu Mehmet Ercan, Mutluların oğlu Mehmet, Yusuf Baba ve Köşger Muharrem Tutuş.
Ayrıca, Abuzer Öğüt, Bekçi Kemal Mustafa, Mutullahın oğlu Muhammet, Tahtacı Bekir’in oğlu Seydi (Güçbey), Velonun oğlu Seydi Çelik, Çatal Haci oğul ve Şıho, Dellal Selam’ın oğulları Ali Osman ve Mustafa, Hüsonun oğlu Vakkas (Kunduraca), Culluğun oğlu Seydi Vakkas (Bekar Kunduracı), Haci Yavuz (Kunduracı) Necati Ayhan, Halit Arıcak, Suphi özbay (Kunduracı), Mestik Haceli, Malak Mamet, Möhünün yeğeni Haci Mametin oğlu Mamet usta, Haci ibiş’in oğlu Ali Güleken ve Taşdemir (Kunduracı)
Yukarı Şehre göç eden ve burada mesleğini sürdüren köşgerlerden bazıları ise şunlar; İz Ahmet’in oğlu Mamet Usta, Tumoğlu Osman, Rabuşun oğlu Haceli, Ahmet Narin (Kunduracı), Haydar Deniz, Arif Tilek (Kunduracı), Eşref Göksel, Urfalı oğlu Haci, Ahmet Değirmenci, Haceli Değirmenci, Abdullah Tabak,
Köşger Pazarında gün, Sabahın erken saatlerinyle Yaşlı bir Esnafın okuduğu duayla başlardı. Duada Bismillahirrahmanirrahim Ya Fettah Ya Rezzak Ya Alîm Ya Kerim , Ya Allah Sen rasgetir Ya Rabbim denirdi. Köşgerler sabahla birlikte Tabakhaneye gider, o gün kü işleyeceği deriyi alırdı. Tabakhanede İnek, Buzağı, Dana derisinden Satin (Ayakkabı yüzü), Keçi ve Oğlak derisinden Sızılık (Ayağın sıkışıp acımaması için kullanılan deri parçası), Koyun ve Kuzu derisinden Meşin, At ve Merkep derisindende bazı ayakkabıların yüzü yapılırdı. Kösele Besni’de ki tabakhanede Öküz, Manda derilerinden yapılır.Buna da Antif (Besni’de imal edilen Kösele) denirdi. Besni’de yapılan Antifler Ehven (Kalitesiz) olduğundan dolayı pek tercih edilmez, dışarıdan getirinlen köseleler tercih edilirdi.
Köşger işleyeceği bu derilerden alır ve işlemeye başlardı. Her bir Köşger esnafı günde ortalama 50 çift Yimeni yapardı. Bunlar içerisinde Aşığını oğlu Halil usta, Kelbeğin oğlu Hafız usta 60-70 çift Yimeni dikerdi.
Öğle vakti geldiğinde, Köşger şeard’ı (Çırak) azzığı(Yemek) getirmesi için eve gönderirdi. Eve giden şeard Avla’sının (Çırağın ustasının hanımına hitabı) hazırlamış olduğu azzığı alır düvene (dükkan) getirir. di. Düvene gelen yemek genellikle yazın tamatisli (Domates) aş ve Ayran, kışın ise gara şovra ve turşudan oluşurdu...
Yapılmış olan yemenileri almaya gelen müşterilere ikramda bulunulurdu;
Köşger esnafı ürettiği Yimeniyi bölgeye pazarlardı. Bu vesileyle ilçeye taze para girişi olurdu. günlük üretilen yaklaşık 5000 çift yemeni Çerçiler tarafında çevre il, ilçe, kasaba ve köylere götürülür pazarlanır, daha sonra paralar borçlu Köşger esnafına dağıtılırdı. Yimenileri toptan alıp çevre il ilçe köy ve kasabalarda satan Besnili çerçilerde vardı. Bu çerçilerden bazılar; Dini sarının oğlu Bozlak, Lallo Baba, Bıllız.
Köşger Hilmi Korkmaz gibi bazı esnaflarda kendi dikdiği yemenileri yine kendisi satardı.
İkindi vakti olduğunda Cırıt usta Kör Terzinin (Cumbuş ustası) kolundan tutar, Köşger Pazarının ortasına oturtturur, Aşağı şehir türkülerinden çaldırır söylettirirdi. Kör Terzi’nin çalıp söyledikleriyle coşan esnaf eğlenir, Kör Terzinin mendiline üç beş kuruş para atardı.
Aşağı Şehir’in en şen düğünleri Köşger esnafının düğünleri olurdu.
Esnaflar arasında küçüklerin büyüklerine büyük saygıları vardı. Şöyle ki, pazarda kavga olduğunda (çok azda olsa) yaşlı birr esnaf kavga edenlerin yanına gelir, kavgacılara birer tokat atar, karnınızdaki bilmemneyi (...) yağmı sanıyorsunuz lan oğlum, neyinizi bölüşemiyorsunuz diye azarlar , bunun üzeine kavga edenler köşelerine çekilir hiç bir şey olmamış gibi işlerine bakarlardı...
Peki denilebilir ki, bu büyük üretim endüstrisine ne oldu?
Tebit ettiklerimize göre köşgerlik mesleğini öldüren; dora ve gıslavet gibi lastik ayakkabıların çıkması oldu.
Yukarı şehire göçle birlikte köşger esnafı keklik cücüğü gibi dağıldı. Mersin, İstanbul aldı bağrına. Kimi mesleğini yürüttü ve büyüttü, kimi ise başka mesleklere atıldı.
1931 tarihinde Aşağı şehirdeki Hacıkasım mahallesinde doğdu. Bu mesleğe 15 yaşında başladı. Ustaları Malak Mamet, yiğen Haceli, Nariçiler, Kuşmamet, Köşger Nuru ustaların yanında çalıştıklarında sonra kendi işini kurdu. Önceleri köy Köşgeri olarak çalıştı. Daha sonra altbaş çarşıda dükkanını açtı. Bu mesleğin cazibesini yitirmesinden sonra gurbeti sevmediği için diğer köşger esnafın yaptığı gibi Besni dışına çıkmadı. 20 yıl boyunca Çakırhöyük’te değirmencilik yaptı. Değirmeni çalıştırmak içinsu problemi çıkınca tekrar köşgerliğe başladı. Bu mesleğe halen Besni’de sanayi dükkanlarının girişindeki küçük tahta dükkanında devam ettirmektedir.
ARİF TİLEK
Kunduracılık mesleğini devam ettiren Besni’deki son temsilcisi olan Arif Tilek 1936 yılında doğdu. İlk ustaları Ali hocanın oğlu Ahmet Erdarat ve narinlerin yanında çalıştı. Kunduracılık mesleğinin Besni’de zor dönemler yaşamasından dolayı o da İstanbul’a gitmeyi düşündü. Fakat babasının izin vermemesi üzerine gitmekten vazgeçti. Aşağı şehir sevdalısı olan Arif Tilek aşağı şehirdeki günleri aradığını dile getirirken derin bir of çekerek aşağı şehiri niye aradığını bize şöyle izah etti;
“Büyüğe saygı küçüğe sevgi vardı. insanlar mutluydular. Gam yok gasefet yok. Senet yok,sepet yok diyerek o günleri yadetti.
Arif Tilek 2004 yılında kalp gizi geçirerek vefat etti.
URFALI OĞLU HACI USTA
Besnimizde şu an bu mesleği sürdürenlerden olan Urfalı Oğlu Hacı Usta.
O da bir zamanlar İstanbul’a gitmiş, İstanbul’da Kumkapı’da Aziz’in oğlu Ziya, Tumoğlu Osman, Hüssovun oğlu Vakkas ile birlikte ev tutmuşlar. Daha sonra anasının isteği üzerine Besni’ye dönmüş, o günden bu güne Besni’de köşgerliği Nedimin kahvesinin altındaki küçük tahta dükkanında sürdürmekte...
